Pewną licealistkę zastanowiło niedawno, dlaczego jedni mówią prehistoria, a inni prahistoria. – Czy chodzi o to samo słowo? – pyta i prosi mnie o odpowiedź.
W obiegu są obydwie postacie rzeczonego słowa: i ta z przedrostkiem pre-, i ta przedrostkiem pra-, obydwie traktuje się w słownikach synonimicznie. Jednak przy haśle prahistoria leksykografowie odsyłają czytelnika do prehistoria. Czyżby to oznaczało, że za „lepszą” uważają formę prehistoria?
Trochę tak. Niewykluczone, że prehistoria wypiera prahistorię dlatego, że w języku angielskim jest prehistory, we francuskim préhistorie, a w niemieckim prähistorie (ä wymawia się jak e, ale jest to e dłuższe niż e polskie).
Musicie wiedzieć, że słowo prehistoria składa się z przedrostka pre- (‘przed’) pochodzącego z łacińskiego prae– oraz greckiego rzeczownika historiá, a słowo prahistoria – ze słowiańskiego przedrostka pra- wskazującego na ‘coś dawno minionego’ i greckiego rzeczownika historiá, ale w pierwotnym jego znaczeniu ‘wiedza, poznanie’.
Teoretycznie można by się doszukać różnicy znaczeniowej obydwu wyrazów:
– prehistoria to ‘dzieje ludzkości od chwili pojawienia się człowieka do czasu powstania pierwszych źródeł pisanych’, a także ‘nauka zajmująca się badaniem tego okresu’ (np. prehistoria świata, wykopaliska z czasów prehistorii);
– prahistoria dotyczy czasów bardzo odległych, ale raczej nie okresu przedhistorycznego; to takie pradzieje (np. prahistoria Polski, prahistoria Krakowa itp.).
Na co dzień jednak mało kto dostrzega ową definicyjną odmienność, szczególnie gdy chodzi o użycie potoczne tych słów.
Ze względu na bardzo podobne brzmienie w ciągu stuleci doszło do wymieszania się obydwu form i obecnie w znaczeniu ‘odległe dzieje’ nieraz widuje się określenie prehistoria.
Sięga się po nie i wtedy, gdy w sensie przenośnym myślimy o ‘odległych czasach życia, o przeszłości definitywnie zamkniętej’, np. Moja gra na fortepianie to już prehistoria; Było to 20 lat temu, dla mnie to prehistoria. Tymczasem odpowiedniejszy byłby tu wyraz prahistoria (Moja gra na fortepianie to już prahistoria; Było to 20 lat temu, dla mnie to prahistoria.
Zapamiętajcie, że generalnie przedrostek pra– jest składnikiem polskich wyrazów złożonych, odnoszącym się do czegoś dawno minionego lub dalekiego przodka (mówi się np. praczłowiek, prababcia, prajęzyk, praczas, prakolebka itp.).
Przedrostek pre- to pierwszy człon wyrazów obcych lub wyrazów tworzonych od podstaw obcych o znaczeniu ‘przed, najpierw’ (np. prereferendum, preorientacja). Dlatego trzeba mówić i pisać prawybory, ale: prereferendum.
Pan Literka