O psikusach liczebnika ułamkowego pół

W tym odcinku „Polszczyzny od ręki…”  zajmiemy się liczebnikiem ułamkowym pół, sprawia on bowiem użytkownikom polszczyzny sporo kłopotu, zwłaszcza gdy występuje w konstrukcjach z przyimkami i rzeczownikami.

Przede wszystkim trzeba wiedzieć, że jest nieodmienny. Mówi się i pisze: pół dnia, pół słowa i pół godziny; od pół dnia, od pół słowa i od pół godziny; na pół dnia, na pół słowa i na pół godziny; w pół stołu, w pół słowa i w pół godziny.

Jak widzicie, przyimki stojące przez wyrażeniem zawierającym liczebnik pół nie wpływają na formę gramatyczną rzeczownika określającego – występuje on w dopełniaczu. Jedyne wyjątki to te, kiedy pół pojawia się w towarzystwie wyrazów godzina, rok, wiek. Wtedy za poprawne uznaje się wyrażenia przed pół godziną (a nie: przed pół godziny), po pół godzinie (a nie: po pół godziny), przed pół rokiem (a nie: przed pół roku), przed pół wiekiem (a nie: przed pół wieku), np. Do wypadku doszło przed pół godziną; Po pół godzinie było po wszystkim; Spotkaliśmy się przed pół rokiem; Przed pół wiekiem wyglądało to zupełnie inaczej.

Z pewnością chcecie wiedzieć, co jest powodem nietypowej łączliwości składniowej liczebnika pół z rzeczownikami godzina, rok, wiek  po przyimkach przed i po. Otóż to, że jakiś czas temu językoznawcy zaakceptowali wyraz półgodzina (‘połowa godziny, trzydzieści minut’) i wyraz półwiek (‘pół wieku’), które odmieniają się tak samo albo podobnie jak godzina (półgodziny, półgodzinie, półgodziną, o/w półgodzinie) i półwiecze (półwieku, półwiekiem).

Właśnie pod wpływem odmiany przed półgodziną, po półgodzinie i przed półwiekiem, po półwieku zaczęto z czasem mówić i pisać przed pół godziną, po pół godzinie (zamiast przed pół godziny, po pół godziny); przed pół wiekiem (zamiast przed pół wieku). Wyrażenie przed półwiekiem wpłynęło z kolei skutecznie na konstrukcję przed pół rokiem (zamiast przed pół roku, co kiedyś uchodziło za normę).

To jednak nie wszystkie trudności związane z poprawnym używaniem liczebnika ułamkowego pół. Otóż kiedy występuje on z liczebnikiem głównym, wówczas ma większą siłę oddziaływania i… decyduje o formie rzeczownika, np.

Chodził do szkoły jedynie trzy i pół roku (a nie: …trzy i pół lat);

Przebywał w szpitalu dwa i pół miesiąca (a nie: …dwa i pół miesiące);

Samolot spóźnił się cztery i pół godziny (a nie: …cztery i pół godzin);

Kupił 10 i pół metra wykładziny dywanowej (a nie: …10 i pół metrów).

Ale w narzędniku i miejscowniku, czyli gdy omawiane liczebniki wielowyrazowe są poprzedzone przyimkami przed i po, coraz częściej zaczynają dominować konstrukcje przed dwoma i pół milionami lat (zamiast przed dwoma i pół miliona lat); po dwóch i pół latach (zamiast po dwóch i pół roku), tzn. z formą rzeczownika dostosowaną do formy liczebnika głównego. Językoznawcy zastanawiają się, czy nie dopuścić ich do użytku…

Jest nawet odpowiedni wzorzec. Otóż słowo raz „łączy się” właśnie z liczebnikiem głównym, a nie ułamkowym. Mówimy i piszemy: dwa i pół razy, trzy i pół razy (a nie: dwa i pół raza, trzy i pół raza).

Pan Literka

Scroll to Top