Wspominałem Wam już kiedyś o tym, że słowo pszczoła zapisywane jest nietypowo (od psz-), choć odpowiednia reguła ortograficzna mówi o tym, że po spółgłoskach p, b, t, d, k, g, ch, j, w musi się pojawić rz (np. przemoc, brzydzić się, zatrzask, drzwi, grzmieć, chrzest, zajrzeć, wrzask itp.).
Zaznaczyłem jednak, że w tym wypadku nie wchodzi w grę zapis przczoła (przez rz-), tylko jeśli już, to pczoła. Takiego zapisu używali nasi przodkowie ze względu na to, że ów wyraz ma pochodzenie słowiańskie (w języku rosyjskim i serbskim jest pczela, w czeskim včela).
To, że między spółgłoskami p i cz pojawiła się w końcu spółgłoska sz, było wynikiem oddziaływania innych rzeczowników zaczynających się od psz-, np. pszenica. Tę formę pisało się przez sz-, ponieważ wywodziła się z ogólnosłowiańskiej postaci pšenica (š czyta się sz). Niewykluczone, że pczoła przeszła w pszczołę pod wpływem nazwy miejscowej Pszczyna, która powstała z formy plszczyna (od pleso (‘jezioro’). Plszczyna było to ‘miejsce nad jeziorem’ albo ‘miejsce w okolicy obfitujące w wody, bagniste i podmokłe’, ale słowo to trudno było wymówić, więc uproszczono je do Pszczyna. I tak zostało…
Jak na pewno wiecie, wyrazy pszczoła, pszenica czy Pszczyna nie są jedynymi przykładami nietypowej pisowni (psz-, pszcz-). Zalicza się do nich np. rzeczowniki kszyk, bukszpan czy kształt. Piszemy kszyk, ponieważ ten niewielki ptak łowny z rodziny bekasów o długim dziobie wydaje donośny, charakterystyczny dźwięk ksik–ksik (ciekawe, że nie gardłem, tylko sterówkami znajdującymi się na bokach ogona). Ponieważ istniało w polszczyźnie również słowo ksyk (‘syk gęsi, wężów’), ptakowi nadano nazwę ksyk, a następnie kszyk.
Z kolei rzeczownik kształt pisze się tak, a nie inaczej dlatego, że łączy się on z niemieckim słowem Gestalt. Jeszcze w XVI w. był to kstałt, dopiero później utrwaliła się ortograficzna postać kształt.
Także słowo bukszpan (‘ozdobny krzew ogrodowy’) jest wzorowane na niemieckich formach Buchsbaum, buchs-span i łacińskim buxus, stąd jego pisownia przez ksz-.
Jeśli chcecie pogłębić wiedzę na opisywany dzisiaj temat, koniecznie zajrzyjcie do Wielkiego słownika ortograficznego PWN pod red. prof. Edwarda Polańskiego (Warszawa 2006, s. 22). Językoznawca wymienia tam inne słowa z ksz-, np. niuhempszyry (‘rasa kur’; od nazwy amerykańskiej prowincji New Hampshire, gdzie są hodowane), kszatrija (‘wojownik, rycerz’; z sanskr. ksatriya), szypszyna (‘dziko rosnąca róża’; z j. ukraińskiego), rakszasa (‘demon’; z sanskr. rāksasa), tekszla (‘gatunek maliny’), cechsztyn (‘młodsza epoka permu’; od niem. Zechstein) czy jaksza (‘istota półboska w Indiach’; z sanskr. yaksa).
Jak widzicie, zapisuje się je nietypowo, ponieważ w większości wypadków weszły do polszczyzny w postaci fonetycznej za pośrednictwem języków obcych.
Pan Literka