Kurna chata, czyli ‘chata bez komina’

Jak Państwo sądzą, skąd się wzięło powiedzenie kurna chata? Czy ma ono związek z wyrazem kura albo z określeniem dom na kurzej stopce?

Nie, nazwa kurna chata nie jest domem na kurzej stopce, a słowo kurny nie pochodzi od słowa kura.

Kurna chata (albo kurna izba) to inaczej ‘dawna, prymitywna chata, z podłogą klepiskiem, ścianami z desek, pozbawiona komina i przewodów odprowadzających dym’. Kiedy się w niej rozpaliło ogień (palenisko znajdowało się najczęściej w środkowej części chaty), dym uchodził przez otwór w najwyższym punkcie dachu.

Nic więc dziwnego, że nasi przodkowie nazywali takie prymitywne schronienie kurną chatą. Po prostu z niej się kurzyło, czyli ‘dymiło’, z zewnątrz cała wyglądała ona na zadymioną, zakopconą od dymu.

Pamiętajmy zatem, że słowo kurny w wyrażeniu kurna chata znaczy ‘dymny, dymiący, zadymiony’ i należy je łączyć z czasownikiem kurzyć, czyli ‘dymić, palić’, i prasłowiańskim wyrazem kurь ‘dym’. Pierwotnie bowiem formy kurzyć i kurz miały taki sens, dotyczyły dymienia, palenia.

Zamiast kurny mówiło się czasem kurzny lub kurlawy, np. kurzna chata, kurzna izba; kurlawa chata, kurlawa izba. Wszystkie określenia nazywały ‘pomieszczenie bez komina’.

Ale jeszcze dzisiaj można czasem usłyszeć zwroty typu

Strasznie się kurzy z komina (czyli ‘dymi’);

Co tak kurzysz jeden papieros za drugim, w pokoju jest popielato od dymu (tzn. ‘palisz i dymisz’)?

bądź przenośnie

O, znowu mu się czupryna, łeb kurzy albo

Znowu mu się z czupryny, ze łba kurzy, co znaczy, że ‘ktoś jest pijany, podpity’.

Muszę jednak w tym miejscu koniecznie dodać, że choć pierwotnie czasownik kurzyć znaczył ‘dymić, palić’, i od niego pochodzi nazwa kurna chata, to jednak później otrzymał on drugą definicję ‘rozniecać kurz, prószyć czymś sypkim’.

Kurz oczywiście nie ma nic wspólnego z paleniem ani dymieniem, ale kiedy się coś spali, powstaje popiół, podobny do pyłu, np. tego, który pojawia się w powietrzu.

Tak oto słowo kurz (pierwotnie ’dym’) nabrało wtórnego znaczenia (‘drobne cząsteczki różnych ciał’), a od niego kurzyć (‘dymić, palić’) zaczęło znaczyć ‘rozniecać kurz’. Pamiętajmy o tym…

Pisząc o etymologii wyrażenia kurna chata, nie sposób nie wspomnieć o słynnej piosence sprzed lat „Kurna chata” kabaretu „Elita” z Wrocławia.  „Kurną chatę” napisał i aktorsko wykonywał nieodżałowany Jan Kaczmarek. Zaczynała się tak:

A mnie się marzy kurna chata,
Zwyczajna izba zbita z prostych desek,
Żeby się odbić od całego świata,
Od paragonów, paragrafów i wywieszek.
Zaszyć się w kącie, w kupie liści,
Tak żeby tylko czubek nosa było widać,
Nic nie zamiatać, nic nie czyścić,
Nie kombinować, co się jeszcze może przydać (…).

Pan Literka

Scroll to Top