Słowo bożyszcze występuje w słownikach w dwóch znaczeniach: 1. ‘bożek, bóstwo’, 2. przenośnie ‘człowiek bezkrytycznie uwielbiany, bezgranicznie podziwiany i naśladowany, idol’.
Ze względu na wygłosowe -e (nie wolno mówić bożyszczę!) zaliczane jest ono do rzeczowników rodzaju nijakiego, takich jak dworzyszcze (‘wielki, masywny dwór; zamek’, a dawniej także ‘parcela, plac, osobna zagroda chłopska w polu lub w lesie), grodziszcze (inaczej grodzisko ‘gród opustoszały, stary’), tomiszcze (‘duży, gruby tom; tomisko’), lepiszcze (‘spoiwo, klej, klaster’) czy klepiszcze (‘miejsce ubite, twarde’, inaczej ‘klepisko’.
Dawniej zamiast bożyszcze mówiono czasem i pisano bożysko i rozumiano ów wyraz nieco inaczej – jako ‘miejsce czci boga pogańskiego z jego posągiem, świątynia pogańska’. Dopiero później bożyszczem zaczęto nazywać sam posąg, a następnie przenośnie kogoś bardzo uwielbianego.
Niektórzy historycy języka, objaśniając pochodzenie tego wyrazu, przywołują formę bożycze, będącą błędnie urobioną postacią wołacza od wyrazu bożyc – ‘syn Boga’(-yc to przyrostek patronimiczny po spółgłoskach stwardniałych, a -ic po spółgłoskach miękkich, tak jak wojewodzic – ‘syn wojewody’ czy Kmicic ‘syn Kmity’).
Na słowo bożycze natrafimy w „Bogurodzicy”: Twego dziela Krzciciela, bożycze, / Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze (dziela znaczy ‘dla, za przyczyną’, a bożycze – ‘synu Boga’).
Tymczasem powinno być bożycu…
Współcześnie wyrazu bożyszcze używa się przenośnie bardzo często, np.
– Robert Pattinson, jeden z najprzystojniejszych aktorów młodego pokolenia, dzięki premierze „Zmierzchu” i wcieleniu się w rolę głównego bohatera stał się bożyszczem nastolatek na całym świecie;
– Krzysztof Ibisz jest od wielu lat bożyszczem dam;
– Messi to obecnie bożyszcze kibiców nie tylko w Hiszpanii, ale i na całym świecie.
Niektórzy młodzi ludzie upraszczają sobie całą rzecz i mówią nie (to) bożyszcze, tylko (ten) bożyszcz, np. Tomek, ach to ten bożyszcz moich koleżanek. Nie należy tego robić…
Pamiętajcie też o tym, że wyraz bożyszcze – jak wszystkie rzeczowniki rodzaju nijakiego – ma w bierniku l. poj. tę samą formę, co w mianowniku, a zatem trzeba powiedzieć (przykładowo): Marysiu, widziałem dzisiaj twoje bożyszcze Tomka (a nie: …twojego bożyszcza Tomka).
Pan Literka