Odchudzić, odchudzić się, czyli…

W słowach tych nie ma „nielogiczności”. Przedrostek „od-”  znaczy tu co innego niż w bezokolicznikach „odśnieżyć”, „odchwaścić”, „odciążyć”

Jak to jest z czasownikami odchudzić, odchudzić się? – pytają Państwo.

Jeśli ktoś jest zbyt gruby i robi wszystko, żeby schudnąć, to czy nie powinno się powiedzieć… że się odgrubia albo odtłuszcza?

Przecież chodzi o to, żeby pozbyć się kilogramów, czyli usunąć, zmniejszyć „grubość”, spalić nadmierny tłuszcz, tak jak odśnieżyć znaczy ‘usunąć śnieg, jego nadmiar, kiedy w nocy mocno napadało’, odchwaścić − ‘usunąć chwasty z ogródka’, a odciążyć − ‘zmniejszyć ciężar czegoś’.

Uspokajam wszystkie osoby mające wątpliwości co do poprawności przytoczonych na wstępie czasowników. Nie ma w nich żadnego uchybienia, żadnej „nielogiczności”.

Odchudzić, odchudzić się nie znaczy w tym wypadku ‘usunąć, zmniejszyć chudość’.

Bezokoliczniki te nie należą bowiem do tej samej grupy wyrazów, co odśnieżyć, odchwaścić, odciążyć itp. (choć wyglądają na podobnie zbudowane gramatycznie), czyli takich, w których przedrostek od- nadaje im definicję ‘usuwać, zmniejszać to, o czym mówi słowo podstawowe’.

W formach odchudzić, odchudzać się owo od- ma inny sens − ‘ponownie uczynić jakimś, zrobić takim, jakie było przedtem’, tzn. łączy się z tematem przymiotnika chudy i znaczy ‘zrobić, uczynić (kogoś) znów chudym albo chudszym’.

Tak samo mówi się i pisze odmłodzić (‘zrobić znów młodym, młodszym’), odnowić (‘zrobić ponownie nowym, doprowadzić do stanu pierwotnego’) czy odświeżyć (‘zrobić znów świeżym’).

Jak widać, przedrostek od- wchodzi w tym wypadku w związek nie z czasownikami, tylko z przymiotnikami chudy, młody, nowy, świeży (nie ma zresztą słów młodzić, nowić, świeżyć; o chudzić – poniżej).

Ciekawe, że czasowników odchudzić (odchudzać), odchudzić się (odchudzać się) nie znajdziemy jeszcze w Słowniku poprawnej polszczyzny Stanisława Szobera z 1938 r. (jest tylko chudnąć, rzadziej chudnieć). Są to więc określenia stosunkowo młode.

Warto wiedzieć, że w dawnej polszczyźnie funkcjonowało słowo chudzić (‘czynić chudym’), ale miało jedynie trzy przedrostkowe postacie: schudzić, wychudzić (‘doprowadzać kogo do stanu chudości’) i zachudzić (‘doprowadzić do ogromnego wychudzenia’).

Dzisiaj nie powie się już: Ale się schudziłeś! albo Wyglądasz na okropnie zachudzonego (jeśli już, to Ale schudłeś!; Wyglądasz na okropnie wychudzonego). Stare formy zostały zastąpione przez nowe: chudnąć, schudnąć, wychudnąć.

O dziwo, dotrwał do naszych czasów właśnie czasownik odchudzić (odchudzić się), czyli taki, który pojawił się w polszczyźnie znacznie później niż schudzić, wychudzić, zachudzić (dopiero pod koniec XIX w.). Ma zachowaną podstawę gramatyczną czasownika chudzić (odchudzić) i nie przeszedł we „współczesną” postać odchudnąć (tak jak schudzić, wychudzić – w schudnąć, wychudnąć.)

Dodam, że był taki moment w dziejach polszczyzny (na szczęście krótki), kiedy czasownik odchudzić rywalizował jednak z czasownikiem odtłuścić. 11-tomowy Słownik języka polskiego PWN pod redakcją Witolda Doroszewskiego (Warszawa 1963, t. V, s. 811) przytacza hasło odtłuszczaćodtłuścić i opatruje definicją ‘pozbawiać coś tłuszczu’.

Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy odtłuścić, odtłuszczać miało się odnosić wyłącznie do przedmiotów i produktów (odtłuścić ścianę przed malowaniem ‘wytrzeć, umyć ją z tłuszczu, z brudu’ czy odtłuścić mleko – ‘wytrącić z niego tłuszcz’).

Profesor wspomina bowiem o diecie odtłuszczającej, kuracji odtłuszczającej, czyli ‘zabiegach stosowanych w celu schudnięcia’. Dziś mówi się dieta odchudzająca, kuracja odchudzająca i imiesłów odchudzający rozumiemy jako ‘taki, który wspomaga odchudzanie’.

A tak przy okazji to nie nadużywajmy wyrazu dieta w znaczeniu ‘w ogóle sposób odżywania się, menu, jadłospis’, a więc nie mówmy np. Dieta przeciętnego Polaka jest uboga w ryby.

Lepiej powiedzieć Jadłospis przeciętnego Polaka jest ubogi w ryby albo po prostu Przeciętny Polak je mało ryb.

To neosemantyzm (z ang. diet, od łac. diaeta ‘zalecony sposób życia’, z gr. díaita ‘należyty sposób’). Prymarne znaczenie słowa dieta jest inne – ‘spożywanie ściśle określonych pokarmów, zalecane zwłaszcza podczas choroby’ (np. Być na ścisłej diecie; Przestrzegać zaleconej diety).

Rzecz jasna istnieją też inne definicje omawianego wyrazu.

Dietą nazywa się: 1. ‘pieniądze należne pracownikowi na pokrycie kosztów podróży służbowej, wypłacane w stałej wysokości za każdy dzień podróży’ (np. Zaoszczędziłem na dietach) oraz 2. ‘wynagrodzenie za pracę dzienną, za wykonywanie określonych funkcji’, np. dieta poselska (z łac. dieta ‘dzień’).

MACIEJ MALINOWSKI

Scroll to Top