Czy pawęż (pawęża) to pawąz?

Etymolodzy twierdzą, że są to dwa różne słowa. Tymczasem w nowych słownikach języka polskiego występuje tylko jedno i mieści w sobie obydwa znaczenia…

Autor Etymologicznego słownika języka polskiego PWN (t. I A-K, t. II L-P, 2000 r., a co z dalszymi?) Andrzej Bańkowski zarzuca mi pomieszanie słów pawąz i pawęż (pawęża). Twierdzi, że to nie to samo. Za pokutę mam sobie poczytać o pochodzeniu obu rzeczowników zarówno w słowniku Aleksandra Brücknera, jak i w dziele Autora.

Gdybym się rzeczywiście pomylił, musiałbym się mocno uderzyć w piersi i wykrzyknąć za Edwardem Dziewońskim, przywołując fragment skeczu „Sęk” z kabaretu „Dudek”: „Że też mnie coś podkusiło! Staropolszczyzny się mnie zachciało!”. Ale, okazuje się, sprawa z pawęzem (tak się odmienia pawąz) i pawężą wcale… nie jest taka łatwa do rozstrzygnięcia, jakby się wydawało. Ilustruje za to dość charakterystyczne dla polszczyzny zjawisko nachodzenia na siebie w ciągu dziesięcioleci znaczeń wyrazów o podobnym brzmieniu, zastępowania jednych drugimi, a w końcu uznania ich za… synonimy.

Przypomnę, o co chodzi.

Odpowiadając na pytanie postawione przez internautę („Obcy język polski 107”): Która forma użycia słowa „pawęż” jest poprawna: Rycerz schronił się „za pawężem” czy „za pawężą”?, a więc wyjaśniając, że jest to rzeczownik rodzaju żeńskiego (ta) pawęż (mimo że kończy się na spółgłoskę jak większość wyrazów męskich), odniosłem się przy okazji do znaczenia tego trochę dziś zapomnianego słowa. Sięgnąłem po niewątpliwie najlepszy (bo i największy, najstaranniej opracowany) obecnie Uniwersalny słownik języka polskiego PWN pod redakcją prof. Stanisława Dubisza (wydany przed rokiem). W t. 3 na s. 78 przy haśle pawęż czytamy: 1. mors. żegl. ‘płaskie, zwykle pionowe zakończenie rufy jachtu lub łodzi; 2. histor. ‘prostokątna tarcza drewniana obita skórą lub blachą używana w XIV-XVI w. przez piechotę; 3. przestarz. a) ‘drąg do przyciskania siana lub zboża na wozie; b) ‘drąg do noszenia ciężarów’.

Widać więc czarno na białym, że pawęż może również oznaczać ‘drąg’. Tego samego zdania, co profesor Dubisz, był już dawno temu profesor Doroszewski. W swoim Słowniku poprawnej polszczyzny PWN (z 1973 r.) informował, że mówi się i pisze pawąz albo pawęz, albo pawęż , jeśli mamy na myśli ‘drąg’. Tymczasem, według Andrzeja Bańkowskiego, ‘drąg’ nie jest pawężą, tylko pawęzem, pawęż/pawęża zaś oznacza jedynie ‘wielką, prostokątną tarczę piechoty XV-XVI w.’.

Takie rozróżnienie znajdujemy w obu słownikach etymologicznych, z tym że Aleksander Brückner używa formy pawąz albo powęz na określenie ‘drąga’ i pawęża albo paweza w stosunku do ‘tarczy’, a Andrzej Bańkowski posługuje się określeniami pawąz obocznie z powąz w znaczeniu ‘drąg’ i paweza (przez „z”!) w znaczeniu ‘tarcza’, twierdząc nawet, że formy pawęża, pawęż są wtórne.

Niewykluczone, że właśnie wielość podobnie brzmiących słów: pawąz, powąz, powęz, pawęża, pawęż, paweza doprowadziła w końcu do pomieszania jednych i drugich, a w konsekwencji zastąpienia ludowego pawęza, czyli drąga − pawężą. A zatem choć z punktu widzenia etymologii pawąz istotnie nie jest tym samym, co pawęż/pawęża, to jednak trudności z odróżnieniem tych dwóch prawie że jednakowo brzmiących wyrazów (i uzus) sprawiły, że na pawąz wolno dziś mówić pawęż… W dodatku rzeczownika pawąz nie notują współczesne słowniki języka polskiego, a kwestii pawąz/pawęż w ogóle nie rozstrzyga Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN. Forma pawąz występuje jedynie w słownikach ortograficznych, ale opatrzona jest kwalifikatorem: regionalny.

MACIEJ MALINOWSKI

Scroll to Top