O słowie dowcipas

Ma ono dwa znaczenia, ale definicja nieosobowa jest starsza…

 Interesuje mnie znaczenie wyrazu „dowcipas”. Czy chodzi o „niesmaczny, prostacki żart’, czy o „osobnika, który takie kawały opowiada”? (e-mail od internautki doxxxx@gmail.com; szczegółowe dane do wiadomości mojej i redakcji).

I o jedno, i o drugie. Dowcipas jest przykładem słowa, które występuje dzisiaj w polszczyźnie w dwóch znaczeniach, co nie należy do sytuacji zbyt komfortowych komunikacyjnie (prowadzi to nierzadko do nieporozumień).

Na wstępie warto zaznaczyć, że mamy do czynienia z tworem potocznym, a więc takim, którym nie powinno się posługiwać w wypowiedziach starannych i w piśmie.

O owym ograniczeniu użycia informują wszystkie słowniki języka polskiego z Wielkim słownikiem poprawnej polszczyzny PWN pod redakcją Andrzeja Markowskiego (Warszawa 2004, s. 201) na czele.

Warto również wiedzieć, że dowcipas wszedł do powszechnego obiegu dopiero po drugiej wojnie światowej i po raz pierwszy został odnotowany w  Słowniku języka polskiego  „Wiedzy Powszechnej” pod redakcją Witolda Doroszewskiego (Warszawa 1960, t. II, s. 326).

Trudno po latach powiedzieć, kto wymyślił ów neologizm, to znaczy kto do wyrazu dowcip dodał przyrostek -as i stworzył formę o znaczeniu zgrubiałym i wydźwięku negatywnym – dowcipas ‘żart niesmaczny, niedorzeczny, grubiański’.

dwcp

Ale ktokolwiek to był (niestety źródła etymologiczne tego nie zdradzają…), z pewnością za wzorzec posłużyły komuś istniejące już wyrazy pospolite o zakończeniu -as (może wygibas, wykrętas, zakrętas, zawijas, wywijas?).

Udało mi się ustalić, że po słowo dowcipas chętnie sięgali w przeszłości Paweł Jasienica (…wystarczy parę literackich  dowcipasów, by gawiedź o wszystkim zapomniała) i Jerzy Putrament (…poczuła, że nie wytrzymałaby już jego natrętnych i płaskich  dowcipasów).

Można zatem założyć, że właśnie to było powodem, iż nowy wyraz trafił – jak wspomniałem – do Słownika języka polskiego pod redakcją Witolda Doroszewskiego.

Tam – dla bezpieczeństwa – zaopatrzono go jednak w kwalifikator potoczny (ale cóż to za potoczność, skoro użyli go w tekście i nie dali nawet cudzysłowu zarówno Jasienica, jak i Putrament…? – można by zapytać).

Tym sposobem od tej chwili (przełom lat 50. i 60.) funkcjonuje w obiegu zarówno wyraz dowcip (‘śmieszne powiedzenie, żart kawał, figiel, fortel’), jak i pochodzące od niego słowo dowcipas o nacechowaniu raczej negatywnym (‘marny żart’).

Z tym drugim było na początku nieco kłopotu gramatycznego, słowniki bowiem podawały różne brzmienie jego dopełniacza liczby pojedynczej.

Przywołany Słownik języka polskiego Witolda Doroszewskiego zalecał mówienie i pisanie dowcipasu, ale o dziwo! Słownik poprawnej polszczyzny PWN (z 1973 r.) także pod redakcją Doroszewskiego opowiadał się za formą… dowcipasa (s. 127; czyżby pod wpływem deklinacji pas, pasa?).

Może z tego powodu Wielki słownik ortograficzno-fleksyjny Bertelsmanna pod redakcją Jerzego Podrackiego (Warszawa 2001, s. 216) oraz Wielki słownik ortograficzny PWN pod redakcją Edwarda Polańskiego (Warszawa 2010, s. 172) podają dzisiaj oboczną postać II przypadka rzeczownika dowcipas (‘żart’): dowcipasa lub dowcipasu?

Ale oto okazuje się, że słowo dowcipas ma też drugą definicję, oznacza 'kogoś, kto wymyśla, opowiada niedorzeczne, a nieraz niesmaczne dowcipy’.

Nowe znaczenie wyrazu dowcipas pojawiło się w użyciu mniej więcej w II połowie lat 70.; zarejestrował je po raz pierwszy trzytomowy Słownik języka polskiego PWN pod redakcją Mieczysława Szymczaka (Warszawa 1978, t. I, s. 442).

Z pewnością spory wpływ na wejście do zasobu leksykalnego polszczyzny nowego neosemantyzmu miały – jak wspomniałem – inne wyrazy kończące się na -as o znaczeniu osobowym, takie jak grubas, dryblas, urzędas, brudas, fagas, golas, głuptas, smutas itp.

Dzisiaj szczególnie dla młodych ludzi dowcipas jest prawie zawsze synonimem określeń dowcipniś, figlarz, żartowniś. O dowcipasie ‘żarcie’ już raczej nie słyszeli.

dowcipas(3)

Pamiętajmy na koniec o tym, że dowcipas jako wyraz osobowy przyjmuje w dopełniaczu lp. zakończenie –sa.

MACIEJ MALINOWSKI

Scroll to Top