Wszystkiemu „winna” jest dwurodzajowość gramatyczna ukrytego w tym wyrażeniu słowa dies (‘dzień’)
Określenie prima aprilis (uwaga – można wymawiać [prima aprilis] albo [pryma aprylis], nie wolni pisać aprillis) funkcjonuje w powszechnej świadomości ludzi jako wyrażenie pospolite w znaczeniu ‘żart zrobiony 1 kwietnia’, o czym świadczy chociażby to, że coraz częściej próbuje się je odmieniać:
l. poj. (tego) prima aprilisu, (z tym) prima aprilisem, (o tym) prima aprilisie;
l. mn. (te) prima aprilisy, (tych) prima aprilisów, (o tych) prima aprilisach).
Niektórzy językoznawcy już to aprobują (np. Stanisław Dubisz, Uniwersalny słownik języka polskiego PWN, t. 3, s. 557, i Mirosław Bańko, Wielki słownik wyrazów obcych PWN, s. 1017), inni jeszcze nie (np. Andrzej Markowski, Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, s. 865, i Edward Polański, Wielki słownik ortograficzny PWN, s. 633).
Z pewnością łatwiej by było o jednoznaczną opinię w owej kwestii, gdyby propagować zapis (ten) primaaprilis lub (ten) prymaaprylis (obce cząstki ri-, pri- często przechodzą na gruncie polskim w ry-, pry) na wzór zrostów typu Białystok, Krasnystaw, Wielkanoc.
Za pisownią łączną, aczkolwiek w nieco skróconej formie prymaprylis, opowiadali się w przeszłości autorzy Słownika języka polskiego (tzw. warszawskiego) Jan Karłowicz, Adam Kryński i Władysław Niedźwiedzki (tom V, z 1912 r.), a po latach także Witold Doroszewski w swym 10-tomowym Słowniku języka polskiego PWN (t. siódmy, z 1965 r., prima aprilis a. prymaprylis).
Prymaprylis jakoś się jednak nie przyjął, zrezygnowali z niego współcześni leksykografowie…
Kiedy na co dzień sięgamy po łacińskie wyrażenie prima aprilis, nie zawsze uświadamiamy sobie, co ono genetycznie oznacza, tzn. w jaki związek składniowy wchodzą występujące w nim człony.
Nie mają racji ci, którzy prima aprilis odczytują jako… ‘pierwszy kwiecień’.
Nie, prima Aprilis (w łacinie pisze się to wielką literą) to dosłownie ‘pierwszy kwietnia’. Forma aprilis jest tu dopełniaczem, a nie mianownikiem, jak by można sądzić.
Warto wiedzieć, że męski rzeczownik aprilis należy w łacinie do III deklinacji i w II przypadku również przyjmuje formę aprilis. Cała jego odmiana wygląda następująca:
Nom. april-is,
Gen. april-is,
Dat. april-i,
Acc. april-em,
Abl. april-e.
To pierwsza pułapka interpretacyjna, jeśli chodzi o prima aprilis.
Drugą jest to, że liczebnik porządkowy stojący przed słowem aprilis przyjmuje postać żeńską – prima. Dlaczego żeńską, a nie męską primus? – chciałoby się zapytać.
Połączenie primus aprilis wydawałoby się jbardziej na miejscu, gdyż i primus to liczebnik rodz. męskiego, i aprilis to rzeczownik rodz. męskiego. Używa się np. wyrażenia mensis Aprilis (‘miesiąc kwiecień’; mensis, -is ‘miesiąc’; to także słowo rodzaju męskiego).
Teoretycznie można by tak mówić i pisać, ale tylko wtedy, gdyby chodziło o połączenie liczebnika i rzeczownika w związku zgody (np. Był to jego primus aprilis ‘pierwszy kwiecień’ spędzony za granicą).
W wypadku wyrażenia prima aprilis mamy jednak do czynienia z inną konstrukcją gramatyczną, łacińską datą, kiedy to liczebnik rozdzielony jest od nazwy miesiąca ukrytym słowem dies, -ei ‘dzień’.
Ustaliliśmy dotąd w naszych wywodach, że określenie prima aprilis jest skrótem wyrażenia prima dies aprilis, czyli ‘pierwszy dzień kwietnia’.
Mimo to wciąż otwarte pozostaje pytanie, dlaczego pierwszym elementem całego sformułowania ciągle jest żeńska forma liczebnikowa prima stojąca przed dwoma rzeczownikami rodzaju męskiego dies i aprilis.
Czy nie powinien to być mimo wszystko liczebnik primus, a całość nie powinna brzmieć: primus dies aprilis, w skrócie primus aprilis?
Język łaciński płata nam czasem figle…
Okazuje się, że męskie słowo dies (odmiana wygląda tak: dies, diei, diei, diem, die) może czasem przybierać postać… żeńską, kiedy oznacza jakiś termin lub określoną datę.
Z tego właśnie powodu po łacinie mówi się i pisze np. dies composita (‘umówiony dzień’), quarta die (‘w 4. dniu’) czy hodierna die (‘w dniu dzisiejszym’), czyli męskiemu z pochodzenia wyrazowi dies (w ablatywie die) towarzyszą żeńskie przymiotniki albo żeński liczebnik composita, hodierna, quarta, a nie: męskie: compositus, hodiernus, quartus.
To samo dotyczy wyrażenia prima dies aprilis, a w skróconej postaci prima aprilis. Przy męskiej formie aprilis występuje żeński liczebnik prima, a nie męski primus…. Wszystkiemu jest „winna” dwurodzajowość gramatyczna ukrytego słowa dies.
A tak przy okazji wyjaśnienie, że 1 kwietnia, czyli prima aprilis, w krajach anglojęzycznych nazywa się April Fools’ Day a. All Fools’ Day (Dniem Głupców), we Francji poisson d’avril a. jour du poisson d’avril (Dzień kwietniowej ryby), we Włoszech esce d’aprile (dosł. Ryba kwietnia), w Szwecji hunt the gowk Day (Polowanie na głupca), na Litwie melagio diena (Dzień kłamcy), w Portugalii dia da mentira (Dzień kłamstwa), w Rosji День смеха (Dzień śmiechu) a день дуракa (Dzień głupca), a. день дураков.
MACIEJ MALINOWSKI
PS Znają Państwo ten dowcip:
– Jaka jest różnica między prima aprilisem na świecie i w Polsce?
– Taka, że w Polsce prima aprilis trwa przez cały rok…