Prząśniczka. Słowo błędnie rozumiane

Powszechnie sądzi się, że słowo to oznacza ‘kobietę prządkę’. Tymczasem tak nie jest…

Znana i popularna do dziś pieśń Stanisława Moniuszki, do której słowa ułożył białorusko-polski poeta tworzący w epoce romantyzmu Jan Czeczot, zaczyna się tak:

U prząśniczki siedzą jak anioł dzieweczki,
przędą sobie, przędą jedwabne niteczki.
Kręć się, kręć, wrzeciono,wić się tobie, wić!
Ta pamięta lepiej, czyja dłuższa nić.

Spora część rodaków, ochoczo podśpiewując to sobie przy różnych okazjach, nie ma wątpliwości, że tytułowa prząśniczka to jakaś gospodyni, mistrzyni przędzalnictwa, która zaprosiła do domu niewiasty, by wspólnie oddawały się temu pięknemu artystycznemu zajęciu.

Tymczasem takie rozumowanie jest błędne.

W tekście Jana Czeczota słowo prząśniczka nie oznacza ‘kobiety prządki’, tylko ‘część kołowrotka, wąską deseczkę, do której przywiązuje się przędziwo’ (to zdrobnienie od prząśnica).

Żeby się o tym przekonać, wystarczy zajrzeć do dowolnych słowników języka polskiego, zarówno tych starszych, jak i nowych. W każdym z nich widnieje taka lub podobna definicja hasła prząśnica/prząśniczka:

1. ‘element kołowrotka w postaci wąskiej deseczki, do której przywiązuje się przędziwo; inaczej prząśnica’,

2. ‘rodzaj przędzarki; maszyna używana w fabrykach włókienniczych do przerabiania niedoprzędu w przędzę’.

Polacy żyjący 150-100 lat temu nie mieli trudności z odczytaniem znaczenia rzeczownika prząśniczka dlatego, że w tamtych realiach było ono w powszechnym użyciu. Słownik języka polskiego PWN (sprzed półwiecza) pod redakcją Witolda Doroszewskiego odnotowywał takie oto cytaty z XIX-wiecznych dzieł literackich:

Przed piecem na drewnianym stołku stała  prząśnica  z więzią lnu;

Pani Zabłocka zgromadzała zwykle w swoim pokoju wszystkie pokojowe i folwarczne dziewczęta (…) zasadzała je  do prząśnica  lub do darcia pierza, a sama, z pończochą w ręku, rozpoczynała swoje opowiadania i właśnie:

U  prząśniczki  siedzą jak anioł dzieweczki, / Przędą sobie, przędą jedwabne niteczki.

Współcześnie jednak prząśniczka mylona jest nagminnie z prządką.

Błędne użycie słowa prząśniczka spotyka się w wielu tekstach gazetowych, a nawet książkowych. Mirosław Bańko przytacza w Małym słowniku wyrazów kłopotliwych PWN kilka takich przykładów:

Sto lat temu  prząśniczki  w wieku Julii przędły nitki przy kołowrotkach („Wysokie Obcasy”);

Przeciwległy biegun uczuć wyrażała muzyka Moniuszki. Przypominała ona tradycję polskiego zacisznego dworu i polskiej wsi, pieśni  prząśniczek i  liryczne dumki (Bogdan Suchodolski).

Spróbujmy odpowiedzieć na pytanie, dlaczego wyraz prząśniczka rozumiany jest dzisiaj inaczej niż kiedyś.

Jednym z powodów może być to, że we współczesnej polszczyźnie przyimek u łączymy zwykle z rzeczownikami o znaczeniu osobowym (być, siedzieć u mamy, u cioci, u sąsiadki, u koleżanki itp.). Dawniej jednak wchodził on powszechnie w związek z przedmiotami i miał znaczenie ‘przy’. Mówiono i pisano stać u studni, siedzieć u pieca, być u okna.

Ale okazuje się, że nawet gdyby XIX-wieczny autor słów „Prząśniczki” posłużył się przyimkiem przy i napisał: Przy prząśniczce siedzą jak anioł dzieweczki…, też by to niewiele dało; wciąż wyrażenie przy prząśniczce mogłoby być odbierane przez nas opacznie: że chodzi o ‘kobietę, przy której usiadły dzieweczki’.

Jest też – wydaje się – druga przyczyna błędnej interpretacji rzeczownika prząśniczka.

Jak pisze w książce Mówię, więc jestem. Rozmowy o współczesnej polszczyźnie Bogusław Kreja, forma prząśniczka zawiera przyrostek -niczka , którym tworzy się w języku polskim mnóstwo wyrazów oznaczających kobiety (np. zawodniczka, czytelniczka, podróżniczka, rówieśniczka, uczestniczka, prawniczka, kierowniczka).

I właśnie z nimi (po prostu jest ich więcej), a nie z nazwami przedmiotów o zakończeniu -niczka (typu cukierniczka, puderniczka, maselniczka, popielniczka, solniczka, zapalniczka) łączy się ową nieszczęsną prząśniczkę, nie przypuszczając nawet, że w cytowanej pieśni Moniuszki i Czeczota chodzi o rzecz, czyli element kołowrotka, wąską deseczkę…

MACIEJ MALINOWSKI

Scroll to Top